بعد از انقضای تحریم تجارت تسلیحات متعارف برای ایران در اکتبر 2020، 26مهرماه محدودیت موشکی ایران ذیل قطعنامه 2231 نیز لغو شد. در مرحله بعد در سال 2025 تمامی تحریم‌های هسته‌ای ایران که براساس 6 قطعنامه شورای امنیت وضع شده بود، به اتمام خواهد رسید. این در حالی است که آمریکا همانند سال 2020 تمام تلاش خود را برای مقابله با لغو تحریم‌های موشکی به کار گرفت اما در نهایت دبیرخانه شورای امنیت سازمان ملل رسماً در نامه‌ای به کشورهای عضو سازمان ملل متحد پایان رسمی مقررات بندهای ۳، ۴ و ۶ ضمیمه (ب) قطعنامه ۲۲۳۱، شامل آزمایش‌های موشکی، محدودیت صادرات و واردات اقلام موشکی به ایران و همچنین تحریم‌های مربوط به توقیف اموال و ارائه خدمات مالی به افراد و نهادهای ایرانی تحت تحریم شورای امنیت را اعلام کرد.
در تیرماه 1394 بود که پس از ۱۲ سال گفت‌وگو در مورد فعالیت‌های هسته‌ای ایران با اعضای گروه ۱+۵، قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت تصویب شد. براین اساس با تلاش تیم مذاکره‌کننده با ریاست محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه وقت ایران، شش قطعنامه پیشین درباره تحریم‌های وسیع در رابطه با موضوع هسته‌ای علیه ایران ملغی شد. این دستاورد توسط دولت روحانی برای ایران رقم خورد و در این مدت آمریکا برای به سرانجام نرسیدن این موارد تلاش‌های بی‌شماری داشت که تاکنون موفقیت‌آمیز نبوده است. البته کارشناسان در گفت‌وگو با هم‌میهن براین باورند که لغو یا انقضای تحریم‌های تسلیحاتی یا موشکی به معنای این نیست که ایران به‌راحتی بتواند در عرصه بین‌الملل فعالیت داشته باشد.
خبرگزاری دولت درباره اعلام رسمی پایان تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران نوشت: «دبیرخانه شورای امنیت سازمان ملل با ارسال یادداشتی به کشورهای عضو سازمان ملل متحد، پایان رسمی مقررات بندهای ۳، ۴ و ۶ ضمیمه (ب) قطعنامه ۲۲۳۱، شامل آزمایش‌های موشکی، محدودیت صادرات و واردات اقلام موشکی به ایران و همچنین تحریم‌های مربوط به توقیف اموال و ارائه خدمات مالی به افراد و نهادهای ایرانی تحت تحریم شورای امنیت را به اطلاع کشورها رسانده است. براساس مفاد ضمیمه (ب) قطعنامه ۲۲۳۱، این محدودیت‌ها تا ۸ سال پس از اجرای برجام (۱۸ اکتبر ۲۰۲۳) ادامه داشت که نهایتاً به صورت خودکار خاتمه یافت. لغو محدودیت‌های مذکور در حالی صورت می‌گیرد که طی سال‌های اخیر، تلاش‌های سیاسی و حقوقی گسترده‌ای از سوی آمریکا و کشورهای غربی برای اتهام‌زنی و اجماع‌سازی در جامعه جهانی به منظور بسترسازی برای تداوم این تحریم‌ها صورت پذیرفته بود که نهایتاً با ناکامی سیاسی و حقوقی کشورهای غربی در بازگرداندن قطعنامه‌های قبلی شورای امنیت، محدودیت‌های مذکور به صورت رسمی خاتمه یافت. خانم رزماری دیکارلو، معاون سیاسی دبیرکل سازمان ملل همچنین در نامه‌ای جداگانه خطاب به نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران خاتمه مقررات مذکور و خروج افراد و نهادهای ایرانی از فهرست شورای امنیت را تایید کرده است.» سایر تحریم‌های بین‌المللی شورای امنیت علیه جمهوری اسلامی ایران پیشتر در روز اجرای برجام و متعاقباً محدودیت مربوط به تسلیحات متعارف و سبک وفق قطعنامه‌های شورای امنیت در اکتبر سال ۲۰۲۰ خاتمه یافته بود. با لغو محدودیت‌های باقی‌مانده در روز ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳، تمامی تحریم‌های مرتبط با افراد و نهادهای ایرانی در سازمان ملل خاتمه یافته است.
به‌رغم نهایی شدن خاتمه این محدودیت‌ها، روز گذشته کشورهای غربی در تلاشی رسانه‌ای و با صدور بیانیه گروه محدودی از کشورهای همسو تلاش کرده بودند در نهایی شدن فرآیند مذکور تشکیک کنند که نهایتاً صدور یادداشت رسمی سازمان ملل، بر خاتمه محدودیت‌های مذکور صحه گذاشته است. دولت جمهوری اسلامی ایران در بیانیه‌ای رسمی اعلام کرده است ادعای آمریکا و کشورهای اروپایی برای تداوم این محدودیت‌ها در ظرفیت ملی به‌رغم خاتمه محدودیت‌های بین‌المللی را ناقض ماده ۲۵ منشور ملل متحد می‌داند؛ اگرچه ناظران بین‌المللی با توجه به جنس روابط و همکاری‌های نظامی دولت ایران، تداوم این محدودیت‌ها را در ظرفیت ملی کشورهای غربی اقدامی صرفاً نمادین تلقی می‌کنند. درباره اهمیت این موضوع با دو کارشناس و تحلیلگر بین‌الملل در این باره به گفت‌وگو نشستیم.
آیا اجازه فعالیت به ایران داده میشود؟
کوروش احمدی، دیپلمات سابق ایران در سازمان ملل درباره پایان رسمی مقررات بندهای ۳ و ۴ در ضمیمه (ب) قطعنامه ۲۲۳۱ علیه ایران، به هم‌میهن گفت: «در ارتباط با انقضای بندهای اشاره‌شده در قطعنامه پیش‌بینی شده بود که 8 سال بعد از «روز تصویب»، یعنی 18 اکتبر 2015، مفاد این بندهای قعطنامه که اشاره کردید، به صورت اتوماتیک منقضی شود. تنها راهی که می‌توانست مانع انقضای مفاد این بندهای ضمیمه (ب) شود فعال شدن مکانیزم ماشه توسط یکی از اعضای برجام بود که چگونگی آن در بندهای 11 و 12 قطعنامه آمده است. در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک تمامی قطعنامه‌های قبلی علیه ایران میتواند احیا شود.» او با بیان اینکه در 18 اکتبر 2020 نیز دولت دونالد ترامپ تلاش کرد تا مانع انقضای محدودیت‌های تسلیحاتی به شرح مندرج در بند 5 همین ضمیمه (ب) علیه ایران شود، تصریح کرد: «در آن مقطع با وجود تلاش‌های دولت ترامپ این تحریم‌ها بعد از 5سال بعد از «روز تصویب» منقضی شد و تلاش‌های دولت ترامپ برای فعال کردن مکانیزم ماشه با عدم اقدامی از سوی شورای امنیت مواجه شد زیرا آمریکا عضو برجام نبود و دلیلی برای اقدامی در این رابطه نداشت. در نتیجه محدودیت و تحریم‌های تسلیحاتی منتفی شد و 8 سال بعد از روز تصویب در 26 مهر امسال به صورت اتوماتیک تحریم‌های موشکی هم برداشته شد؛ چراکه اقدامی هم برای فعال کردن مکانیزم ماشه صورت نگرفت.»
او درباره آثار انقضای این تحریم‌ها بر تحریم‌های دیگر علیه ایران و احتمال تحریم مجدد در این حوزه نیز گفت: «در چارچوب قطعنامه 2231 شورای امنیت، ایران یک تاریخ انقضای دیگر در اکتبر 2025 در ارتباط با محدودیت‌های مربوط به اقلام هسته‌ای (شامل تکنولوژی و مواد هسته‌ای و همکاری هسته‌ای ایران و سایر کشورها) پیش رو دارد. در بند 2 ضمیمه (ب) قطعنامه 2231 پیش‌بینی شده است این تحریم‌ها به صورت اتوماتیک همانند محدودیت‌های تسلیحاتی و موشکی (2020 و 2023) منقضی خواهد شد. بعلاوه، در صورتی که مکانیزم ماشه علیه ایران در این دو سال باقی‌مانده فعال نشود، برنامه هسته‌ای ایران از دستور کار شورای امنیت خارج خواهد شد و ایران میتواند درباره برنامه هسته‌ای خود بعد از خاتمه یافتن محدودیت‌ها به صورت نامحدود با جهان همکاری‌هایی داشته باشد.» احمدی تاکید کرد: «اما تحریم‌های اولیه و ثانویه آمریکا علیه ایران که خارج از چارچوب شورای امنیت و به‌صورت یک‌جانبه اعمال شده‌اند، روند خاص خود را دارد و اقدام در مورد آنها در چارچوب مقررات و قوانین دولت آمریکا و کنگره آمریکا خواهد بود.»
این تحلیلگر درباره مفاد قطعنامه 2231 شورای امنیت معتقد است: «با وجود منقضی شدن بندهای قطعنامه درباره محدودیت‌های تسلیحاتی و موشکی و پهپادی که در دو سررسید 2020 و 2023 انجام شده است، این سوال مطرح است که آیا تحریم‌های آمریکا این اجازه را به ایران می‌دهد که با وجود لغو و منقضی شدن این محدودیت‌های شورای امنیت، بتواند در حوزه تسلیحات و اقلام موشکی و پهپادی همکاری‌های بین‌المللی داشته باشد؟ بعلاوه اطلاع داریم که سه کشور اروپا و اتحادیه اروپا در 14 سپتامبر گذشته اعلام کردند که مقررات مربوط به محدودیت‌های موشکی را لغو نمی‌کنند و آن را وارد قوانین ملی و تصمیمات اتحادیه اروپا کرده‌اند. به این ترتیب سوال این است که آیا برای ایران این امکان وجود خواهد داشت که به‌رغم تحریم‌های فراملی آمریکا و اروپا بتواند به‌راحتی اقلام موشکی و پهپادی خود را صادر و وارد کند یا نه؟ مسئله اینجاست که تحریم‌های اولیه و ثانویه آمریکا و تحریم‌های اتحادیه اروپا درباره برنامه موشکی تا چه حد میتواند مانع فعالیت ایران در این حوزه شود.» احمدی اعلام کرد: «بعد از انقضای محدودیت‌های تسلیحاتی در سال 2020 به نظر می‌رسد که آمریکا و اتحادیه اروپا عملاً مانع همکاری‌های عمده‌ای بین ایران با سایر کشورها شده‌اند و حال با رفع محدودیت‌های موشکی و پهپادی، آیا در شرایط کنونی که شاهد افزایش تنش‌های منطقه‌ای هستیم، آمریکا و غرب در عمل به ایران اجازه همکاری موشکی و پهپادی با کشورهای دیگر را خواهند داد یا نه؟»
آمریکا نمی‌تواند مکانیزم ماشه را فعال کند
حسن بهشتی‌پور، تحلیلگر مسائل بین‌الملل در گفت‌وگو با هم‌میهن درباره لغو تحریم‌های موشکی تاکید کرد: «درباره موضوعاتی که در قطعنامه پیش‌بینی شده هیچ ابهامی وجود ندارد که با رسیدن موعد آن این موضوعات به پایان می‌رسد؛ همانطور که پس از 5 سال تحریم‌های تسلیحاتی ایران در دی‌ماه 1399 پایان یافت و آمریکا تلاش کرد که یک قطعنامه جدید صادر کند که در انزوای کامل قرار گرفت و فقط آمریکا و دومنیکن به آن رای دادند و 9 کشور رای ممتنع و روسیه و چین رای مخالف خود را اعلام کردند، بنابراین در این مورد نیز تحریم‌های موشکی (موشک‌هایی که قادر به حمل کلاهک‌های هسته‌ای باشند) پایان یافته است. بدون شک بیانیه سازمان ملل هم این موضوع را رسماً اعلام کرد و جای شک و شبهه‌ای وجود ندارد. اما کشورهای انگلیس، فرانسه، آلمان و آمریکا اعلام کردند که این تحریم‌ها را ادامه می‌دهند.» او افزود: «موضوعات سایر مسائل با لغو تحریم ارتباط مستقیمی ندارد چون آمریکا تحریم‌های ثانویه وضع کرده است یعنی نه‌تنها این تحریم‌ها را خود در دستور کار قرار داده بلکه کشورهای دیگر را تحت فشار قرار داده و اعلام کرده که اگر کشورها با آمریکا مناسباتی دارند نمی‌توانند مناسباتی با ایران داشته باشند. بنابراین انتظار اینکه تحریم‌ها پایان یابد، واقعاً وجود ندارد و احتمال آن بسیار کم است.» این تحلیلگر مسائل بین‌الملل گفت: «راهکار ایران کم‌اثر کردن تحریم‌هاست. ایران با افزایش تولید ملی و اعمال اصلاحات اقتصادی در امور بانک‌ها، بیمه و نظام مالیاتی کشور و از بین بردن ناکارآمدی در تولید، میتواند تحریم‌های موجود را کم‌اثر کند و طرف مقابل نیز درباره ادامه سیاست تحریم حداکثری تجدیدنظر خواهد کرد وگرنه امیدی به مذاکرات غیرمستقیم نیست زیرا این مذاکرات طولانی میشود و سندی هم برای آن امضا نمی‌شود. از سوی دیگر تا زمانی که طرف مقابل اهرم تحریم را کارآمد می‌بیند، به بهانه‌های مختلف از اقدامات خود دست برنمی‌دارد. مثلاً وقتی مسئله هسته‌ای تمام میشود سراغ تحریم به بهانه مسائل حقوق‌بشری یا ادعای حمایت از تروریسم یا موضوع بی‌ثبات‌سازی منطقه یا بحث موشک‌ها و... می‌رود. در حقیقت بهترین راه مقابله با تحریم‌ها، افزایش تولید ملی از طریق اصلاحات اقتصادی واقعی و نه شعاری است. در این شرایط طرف مقابل مجبور به تجدیدنظر میشود.»
بهشتی‌پور اظهار کرد: «ایران در حال حاضر با موضوع غنی‌سازی 20 و 60 درصدی و سانتریفیوژهای جدید و پیشرفته مواجه است که در آن زمان وجود نداشت. در واقع تمام این موارد را مورد تاکید قرار دادند تا نقش بازدارنده داشته باشند. البته بعید می‌دانم که این موارد نقش بازدارندگی داشته باشند اما دست ایران را برای مذاکرات پر نگه می‌دارند تا در مذاکرات مابه‌ازای آن طرف مقابل پای میز گفت‌وگو بنشیند. اما مشکل سر این است که مذاکره‌ای شکل نگرفته است، در حال حاضر اختلافات عمیق و تنوع موضوعی است که وجود دارد. طرف مقابل روی مسائل موشکی، حقوق بشر و... ورود پیدا کرده و نمی‌توان موضوعات را پیش‌بینی کرد مگر آنکه در داخل کشور اقداماتی صورت گیرد تا تحریم‌ها کم‌اثرتر شود.» بهشتی‌پور درباره استفاده از مکانیزم ماشه تا سال 2025 علیه ایران، تاکید کرد: «آمریکا نمی‌تواند مکانیزم ماشه را فعال کند چراکه از برجام خارج شده است. وقتی کشوری رسماً برجام را زیرپا گذاشته و قطعنامه 2231 را اجرا نکرده است، نمی‌تواند مکانیزم ماشه را فعال کند. این موضوع را سازمان ملل رسماً به آمریکا ابلاغ کرده است. رئیس دوره‌ای شورای امنیت سال 99 به آمریکا رسماً نامه داده و اعلام کرد که به دلیل خروج از برجام دیگر نمی‌تواند مکانیزم ماشه را فعال کند. اروپایی‌ها نیز نامه نوشتند و اعضای شورای امنیت به صورت مجزا به آمریکا نامه نوشتند. آمریکا دو بار تلاش کرد که با یک قطعنامه جدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران را برگرداند که موفق نشد. دومین تلاش این بود که به مکانیزم ماشه برگردد که تمام اعضای شورای امنیت رای دادند که عملاً نمی‌تواند این کار را انجام دهد. بنابراین آمریکا هیچ‌وقت نمی‌تواند مکانیزم ماشه را فعال کند.»
او افزود: «آمریکا اعلام کرده که از برجام خارج شده اما از قطعنامه 2231 خارج نشده، چون به آن رای داده است. اما موضوع مهم این است که برجام ذیل این قطعنامه است و این قطعنامه صادر شده که برجام اجرا شود. وقتی آمریکا تعهدات 2231 را اجرا نکرده است چطور می‌خواهد مکانیزم ماشه را فعال کند؟ این تناقضی است که از نظر حقوقی نیز به آمریکا پاسخ داده شده است. اما نکته مهم این است که اروپایی‌ها - آلمان، انگلیس و فرانسه – که هنوز در برجام مانده‌اند می‌توانند مکانیزم ماشه را فعال کنند. اما ایران به این کشورها نامه نوشته و هشدار داده است که اگر این اقدام را انجام دهند ایران را مجبور می‌کنند که اقدامات رادیکال‌تری را در پیش بگیرد. غربی‌ها خوب می‌دانند اگر قطعنامه‌های تحریمی را برگردانند و مکانیزم ماشه را فعال کنند، ممکن است ایران از NPT خارج شود و همکاری‌های خود را با آژانس انرژی هسته‌ای قطع کند و شرایط برای آنها بدتر میشود. در حال حاضر کنترل و نظارتی وجود دارد و روابطی بین ایران و آژانس برقرار است و طبق چارچوب پادمان هسته‌ای نزدیک به 140 مامور آژانس – که در هفته یا ماه تغییر می‌کنند - هر روز کنترل و نظارت دارند. حدس زده میشود که این کشورها به سمت مکانیزم ماشه نروند.»
این تحلیلگر مسائل بین‌الملل با اشاره به احتمال اینکه غربی‌ها بخواهند تحریم‌ها را افزایش دهند، گفت: «جای بیشتری برای تحریم‌ها نمانده است. خزانه‌داری آمریکا اعلام کرده که موضوع جدیدی برای تحریم وجود ندارد و گاهی فقط به تحریم افراد می‌پردازد. بنابراین موضوع جدیدی برای تحریم نمانده است. به همین دلیل آنها می‌خواهند آنقدر موضوع را طولانی کنند تا ایران خسته یا مشکلات اقتصادی‌اش بیشتر شود یا راه دیگری برای گفت‌وگو پیدا کنند. به نظر می‌رسد مکانیزم ماشه فعلاً مطرح نیست و بحث این است که از راه فشارهای سیاسی و حتی امنیتی و دیپلماتیک ایران را وادار کنند که از خواسته‌های آنها تمکین کند.» بهشتی‌پور با بیان اینکه طرف مقابل به تعهدات خود پایبند نبوده است، تاکید کرد: «اگر اتحادیه اروپا به تعهدات خود عمل کرده بود، می‌توانست به تمام دنیا اعلام کند که ایران تخلف کرده است. اما اتحادیه اروپا به بهانه آنکه آمریکا دست آنها را بسته، تعهدات برجامی را اجرا نکرده، نمی‌توانند از ایران انتظار داشته باشند به تعهدات خود پایبند باشد.»
