۲۰ سال از ابلاغ سند «چشمانداز جمهورى اسلامى ایران در افق 1404 هجرى شمسى» میگذرد؛ سندی که در سال ۱۳۸۲از سوی مقام معظم رهبری به دولت سیدمحمد خاتمی ابلاغ شد و البته از سال ۱۳۸۴ به اجرا درآمد و قاعدتاً باید دو سال دیگر میوه آن توسط مردم چیده شود اما پرسش اصلی این است که آیا این سند به اهداف خود رسیده است؟ ۱۸ سال از عمر این سند گذشته و تا کنون چهار رئیس دولت بهصورت مستقیم با سند چشمانداز ۲۰ ساله در ارتباط بودهاند و در کنار آن، چند برنامه توسعه پنجساله نیز شکل گرفته اما چیزی که در حال حاضر دیده میشود این است که از سال ۱۴۰۴ بسیاری از اهداف این سند اجرایی نشده است.
براساس این سند در چشمانداز بیستساله، ایران کشوری است توسعهیافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه با هویت اسلامی و انقلابی، الهامبخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بینالملل.
قرار بر این است که جامعه ایرانی در افق این چشمانداز، برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تأمین اجتماعی، فرصتهای برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد مستحکم خانواده، بهدور از فقر، تبعیض و بهرهمند از محیط زیست مطلوب باشد و به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی (شامل آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشورهای همسایه) با تأکید بر جنبش نرمافزاری و تولید علم، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی، ارتقاء نسبی سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل دست یابد.
اینکه ایران در دستکم یک دهه گذشته به واسطه تحریمها، توان اجرای بسیاری از اهداف را نداشت، مورد پذیرش عموم است اما طبق همین سند قرار بود در روابط خارجی ایران تنشزدایی صورت گیرد که اگر به این اهداف سیاسی عمل شده بود و در سیاست خارجی چرخشی معکوس اتفاق نیفتاده بود چهبسا امروز درگیر تحریم نمیشدیم و امکان برداشتن گامهای بلند برای توسعه مهیا میشد. اکنون تا نقطه پایان سند ۲۰ساله فقط دو سال باقی است و امروز میتوانیم بگوییم طی ۱۸ سال نهتنها به جایگاه قدرت اول منطقه نرسیدهایم بلکه باید جای خود را در بین کشورهای آخر فهرست جستوجو کنیم.
رفسنجانی: دور شدیم
سال ۱۳۷۵، آخرین سال ریاستجمهوری مرحوم هاشمیرفسنجانی بود که او تصمیم گرفت طرح «تمدن اسلامى 1400» را اجرایی کند تا ۲۵ سال بعد تمدن واقعی اسلام در ایران ساخته شود. او گفته بود: «شما 25 سال را در نظر بگیرید، با رشد هفتدرصدى که ما در مجموع هفت سال داشتیم ببینید اگر در همه ابعاد برنامهریزى شده باشد، چه اتفاقى در کشور مىافتد... نتیجه همان است که اسم آن را تمدن اسلامى مىگذاریم.»
با رفتن دولت سازندگی این طرح نیز مسکوت ماند اما حضور مرحوم هاشمی در مجمع تشخیص مصلحت نظام باعث شد از سال ۱۳۷۸ بحثى با عنوان «افق آینده» در دبیرخانه مجمع آغاز شود که در نهایت با عنوان «چشمانداز جمهورى اسلامى ایران در افق 1404» از سوى مقام معظم رهبرى به رئیسجمهورى وقت، سیدمحمد خاتمی، ابلاغ شد.
عمر هاشمیرفسنجانی به سال ۱۴۰۴ کفاف نداد تا نتیجه سند چشمانداز ۲۰ساله را ببیند اما خود او یکبار در آخرین روزهای سال ۱۳۹۲ به این سند اشاره کرده و گفته بود که از آن دور شدهایم.
او در «سمپوزیوم بینالمللی ایران 1404» عنوان کرده بود: «در حال حاضر میبینید که چقدر از برنامههای پیشبینیشده در سند چشمانداز دورتر شدهایم و به کجا رسیدهایم؛ وقتی اقتصاد را منفی پنجدرصد اعلام میکنند درحالیکه در سند چشمانداز دستیابی به رشد اقتصادی هشت نه درصد پیشبینی شده بود؛ ببینید چه فاصلهای پیدا کردیم. اقتصاد ما کوچک شده است و مردم ما فقیر شدهاند، ممکن است فقیر بودن را خیلی احساس نکنند اما وقتی اقتصاد کوچک میشود، مردم هم فقیر میشوند. منابع انرژی آنطور که باید استفاده شود، استفاده نشده است و فرصتهای زیادی را در این زمینه از دست دادهایم.» با مرور نظرات مختلف رؤسای دولتهای مختلف میتوان به اهمیت یا بیمحلی به این سند پی پرد و دید چرا سند چشمانداز ۲۰ساله در نهایت به هدف خود نرسید.